Chi ch’a son ij Piemontèis? (Prima part)

Quale ch’a son le orìgin dj’abitant nativ dle tère piemontèise, e dzoratut da quai antich pòpoj a dissendo? Chicassìa anteressesse d’identità e coltura locala a l’avrà sensa dubi ancontrà costa question, e ’dcò inumèrabil preuve ’d rispòsta pì o men basà su prinsipi e nossion credibil. La domanda a l’è nen foresta gnanca al pagan tradissionalista, che an volènd andé dapress la via al divin dij sò antich, a l’ha bzògn prima ’d tut ëd cognòsse soa assendensa ant la manera la pì precisa possìbil, con la cossiensa dle colture antiche dont ij sò grand a j’ero part.

An efet, fin-a se ij pòpoj d’ancheuj, ant la forma ch’i cognòssoma, a sio formase a partì dl’Età ‘d Mes (coma entità consapévol ëd sì e “denominala”)¹, a derivo da combinassion specifiche ëd pòpoj antich, che travers identità etno-lenghistiche a l’han trasmëttù avzinament particolar al sacher. Dzor pì, an Italia, la composission genética a l’è casi la midema ëd l’época preroman-a, con pòch e locale variassion àut-medioevale, e arcombinassion interne. A l’è sicurament important arlevé che l’identità colturala nen sèmper a coincide con cola etnica e religiosa; epura, specialment ant ël mond antich, l’aderensa a na religion a l’era precisament identificà con un pòpol d’apartenensa: për esempi i l’oma la via (religiosa) dij Grech, la via dij Roman, la via dij Gaj, ecc.

Donca, la conossensa ëd costa apartenensa a peul fé lus, almen an part, an sle le vie andà dapress dai grand e giuté a orientesse ‘d conseguensa. Për ij letor nen piemontèis e nen cisalpin, cost articol a peul esse dovrà coma esempi metodologich, ed esse andotà për investighé l’etno-génesi dij pròpi pòpoj ëd riferiment e dij pròpi antich. An cost sens i voroma ancaminà con na serie d’articoj ch’a tentëran d’arsponde a costa domanda, visadì chi ch’a j’ero i nòstr antich an Piemont. A s’ancaminërà, apress ëd në studi terminològich, ad analisà ij dàit archeològich, seguità da coli stòrich, e dòp avej mostrà coli fenotipich-impressionistich, as finirà con ël confront dij dàit dël ADN (Acid Desòssiribo-Nuclèich, DNA) antich e modern.

An sìntesi, ël but ëd coste righe a sarà col ëd definì ant la manera pì completa posibil ël popolament antròpich e le relassion colturale ch’a l’han portà a l’etno-génesi dij Piemontèis.

Ij piemontèis a son ël pòpol nativ dle tère dla Cisalpin-a² Ocidentala, che dal prinsipi dël secol XI a l’è staita identificà coma Piemont.
Coste tère, cole dël Piemont geografich, na vira a risentìo mach ëd soa posission orografica, visadì d’esse le tère diretament sota (ai pè) dle montagne alpin-e ocidentale.

An manera motobin ipotética as peul fé cont ch’ ël nòm latin Pedemontium, da Pede-monte, ‘ai pè dle montagne’, a sia la tradussion d’un nòm ëd sotstrat sèltich con ël midem significà. A sarìa posibil capilo trames na comparassion con topònim con lë stess significà ch’as treuvo an Fransa coma, për esempi, ël fransèis Brizay -> Gallich Briotreide. Ant ël glossari ëd Vièna (VIII secol), Brio as vira coma Mont e treide coma pè, arportand Briotreide al proto-sèltich <*Brĭgŏtrĕgĕt-ĕ(m) < *Brĭgŏtrĕgĕs < *Brĭgŏ-trĕgĕs. Na pista ëd costa raiss a s’avrìa ant la paròla piemontèisa Brich ‘còl, montagna’ ch’a ven a soa vòlta dal pròto-sèltich < *Brĭg-ŏ.

Tra le prime mension dël Piemont i l’oma, ant ël 1075 le donassion dla contëssa Adelaide ‘d Susa (fomna d’Odon ëd Savoia), l’indicassion ëd na tèra "Repellum appellatum, quod ad pedem montium in alto firmatur in monte Brac nominato", visadì Revello, ant ël Piemont meridional d’ancheuj. Ant ël 1248, l’imperador Fedrich II a fortiss d’esse “in partibus pedemontis”, visadì an teritòri ëd Versej, ël Piemont sènter-oriental d’ancheuj. Apress dla fin dël secol XIII, ma dzoratut dal secol XVI la paròla Piemont a l’ha ancaminà a identificà ij domini dla cà nobiliar ëd Savoia, che dla contea ëd Savoia, a s’era bogià a la conquista e l’unificassion fin-a ëd coste tère pì pròpi cisalpin-e. Da coi temp as peul parlé ëd “Piemont politich”, con dij confin pì precis ëd coli mach geografich.

Ël “Piemont politich” a l’è ansì spantiesse a spèise dij teritòri ch’antramentre tuta l’Età ‘d Mes a l’ero ciamasse “Lombardia”. Costa paròla, an efet, a l’era l’istess che dì Cisalpin-a, për indicà le tère a Nord dla Penisola Italian-a, e a l’era derivà dal pòpol Lòngobard, an manera smijanta a coma ël pòpol dij Franch a l’ha dà sò nòm a la Fransa (da “Franchia”), prima ciamà Galia Transalpin-a. A l’è ‘dcò ver che vàire tère, con le soe lenghe e ij sò pòpoj a son auto-considerasse lombard ancor ant ël secol XVI, ma al dì d’ancheuj le cognossoma tan-me tère pien piemontèise. Donca, për evité ambiguità terminològiche i pensoma ch’a sia pì ùtil dovré la paròla “Cisalpin-a” për ciairì a livel geografich general le tère a Nord dla Penisola Italian-a comprèise ant l’anfizòna dël Po, mentre a livel etno-lenghistich a peulo esse separà ant vàire manere, dovrand coma riferiment ij magior sènter ëd “koinisassion” (normalisassion) e inovassion lenghistica, visadì Turin për ël piemontèis, Milan për ël lombard e Venessia për ël vénet³.

An costa manera, dai rest dël Regn Longobard, ma dzoratut dai secoj XV-XVI i podoma parlé ëd cisalpin ocidental o piemontèis, ëd cisalpin central o lombard, e ‘d cisalpin oriental o vénet. Lòn përché pì che le identità statale dla Contea ëd Savoia (peui comprendent fin-a ël Piemont) e dla Republica ëd Venessia, con le soe lenghe e colture a ‘s rinforsavo, pì a perdìa fòrsa na definission lombarda comun-a për tuta la cisalpin-a. A nassìo parej ij sentiment d’identità colturale locale piemontèis e véneta.

Sucesivament, apress dël secol XVII ël domini sabaud ant soa masima estension a l’ha comprendù teritòri nen etnicament vzin a la Cisalpin-a ocidentala, coma la Sardegna, ma ël nos etnich a l’è sodesse an col ch’i podoma ciamé “Piemont pròpi”, centrà an sla capital Turin e an comprenent l’area piemontèisòfona o, s’i voloma, l’area dla quala quaìch inovassion lenghistiche dla lenga padan-a comun-a a son spantiesse an concomitansa con ij confin politich e ‘l prëstigi dlë stat sabaud. Cost “Piemont pròpi” a va pì o men dla Savòia al Sesia, sfumand lenghisticament a Sud-Levant vers l’Oltra-Po’ pavèis e la Liguria, e a Sud-Òvestvers le val Ocitan-e. Autre zòne ëd passagi tra ‘l “Piemont propri” e ‘l “Piemont politich” sol cole ch’as ciaman stòricament Lombardia sabauda, visadì la provinsa oriental ëd Noara, e ‘l Verban-Cusio-Ossola.

Apress ël 1861, con l’Unità dl’Italia ël Piemont politich a l’è mòrt coma entità indipendent, restand a livel uficial an forma ëd provinse separà për fin statistich, tan-me la provinsa ëd Turin e cola ëd Noara. Ant ël 1970 la Republica Italian-a a l’ha riorganisà le region e a l’ha torna creà un Piemont, una Lombardia, un Vénet ecc. L’ardità stòrica dël Piemont coma tèra e pòpol a resta e a l’è ancaminasse, coma vedroma, almen a partì dal prim o second milenari prima dl’Era Comun-a.

Faita costa premëssa, visadì identificà i confin dël Piemont, i podoma seguité a marcia andaré për arlevé quai pròto-pòpoj, colture archeològiche e pòpoj, a l’abio abità ël Piemont për prim, e an quala manera a l’abio anfluensà l’origin dij nativ Piemontèis. Macassìa, ij Piemontèis a deuvo nen esse considerà total separà dal rest dla Cisalpin-a, sòn përché l’andant etnich local e circum-alpin a presenta nen roture polide ma un cambiament gradual, combin che con quaich particolarità.

1: Con tute le ecession dël cas, da stimé singol

2: I dovroma la paròla Cisalpin-a coma agetiv sostantivà da Galia Cisalpin-a, “Galia për da sì dle Alp”, ël nòm ch’ij roman a dovravo për le tère tra l’Apenin e le Alp. La sostantivisassion a përmët ël conteniment fin-a dij pòpoj d’origin ligur, retica e vénetica e dij sò calant, sensa focalisesse an sla “Galia” ma pitòst an sla “Cisalpin-a”, tèra për da sì dle Alp. La paròla “Italia” Cisalpin-a, fin-a se nojautri midem i l’oma dovrala an autre situassion, a peul sì esse ‘d trigo, përché a j’è nen ancheuj n’Italia da là dle Alp. Cisalpin-a a resta donca ël nòm pì antich për identificà coste tère (almen dal II secol prima dl’Era Comun-a). La paròla “padano” a l’è dovrà coma agetiv për indiché le tère mach ëd pianura dla Cisalpin-a për marchele da cole ‘d montagna e colin-a.

3: I ’ntrëroma nen ant ij detaj an costa sèrie nì për la Liguria, l’Emilia e la Romagna, nì për ël Frioli e ‘l Trentin. Sìmilment i escludroma da cost studi la Val d’Aosta e la Savòia përché, fin-a s’a son part dël Piemont politich dla primalba dël secol XI e etnicament smijant dl’Età dël Fer, a arsenten d’un dësvlup lenghistich an part o total diferent antramentre l’Età ‘d Mes, e d’un isolament genetich ch’a rendo la situassion nen s-ciairant an comparassion con le autre tère pedemontan-e.