TAVO BURAT
ËL LANGAGI DIJ GAJ ANTICH
La famija dle lenghe cèltiche, ch’a son coma la latin-a ’dcò lor indo- europee, a l’é dividùa an tre branch:
1 ) Ël Gaélich, ch’a sarìa la lenga dl’lrlanda, dla Scòssia e dl’isola ’d Man.
Ël Gaélich a l’é mort a la fin dël sécol passà ant l’Irlanda dël Nord e a l’é ’ancor parlà ant l’Èire — ch’a ‘l l’ha coma lenga ufissial —, pì che tut ant la fassa atlàntica, a tramont. Da l’Irlanda a riva ’l patrimoni dla coltura clàssica gaelica, porta an Euròpa mersì ai frà, da san Colomban an peui.
La Scòssia a parla ancora gaélich a nòrd, pì àut che ’l lach ëd Lochness; ant j’Highlands e ant j’ìsole.
Ël parlé genit ëd l’Isola ’d Man na vira as dësferensiava pòch dal gaélich d’Irlanda e dë Scòssia (’dcò lor scasi midem, a l’adoss) e a l’é praticament mòrt an cost sécol (ma a-i son ëd grop colturaj ch’a son butasse torna a parlelo).
2) Ël Britànich, ch’a l’ha caraterisà ’l mond ëd le stòrie dij sivalié ’d re Artur e ch’a sarìa la lenga dij Cimri dël nòrd (ai confin con la Scòssia), ch’a l’han perdù soa lenga, vzin-a al gaélich, vers ël 1000; dij Cimri dël Sud, o Welsh, dël Gales doa la lenga ancheuj a l’é ancor motobin viva; dij Cornich, ëd la Cornovalia anté la lenga a l’é vantà via a la fin dël 1700 (ma ’dcò bele-là a-i é ’d grop ch’a l’han amprendula torna, e a-j la mostro a le masnà). Dal cornich a se dëstacasse ’l Breton, lenga portà da coj dla Cornovalia e dël Gàles ch’a son tramudasse an Bretagna mës- ciandse con lò ch’a-i restava dij Gaj dël pòst.
L’arforma protestanta, vorend fé rivé la Bibia diretament al pòpol, a l’ha cissà le gesie locaj a viré la parola ’d Nosgnor ant le lenghe cèltiche (gaélich dë Scòssia, ëd Man e britànich dël Gàles). Ant ij pais catòlich la religion a l’ha nen arvià ’l vej lengagi. Përparèj, an Irlanda (Èire) la bataja dla lenga a pija fòrsa da lë Stat che a l’ha proclamà il gaélich len¬ga nassional; an Scòssia, a l’é arbëccià da la gesia, com ant ël Gàles; an Bretagna, a l’é soagnà mach da le veje costume e da la consiensa popolar.
3) La lenga dij Gaj antich dël continent, che noi i podrìo ciame Galèis.
A l’é la lenga piassà, ant ël temp, tra cola pre-indoeuropea dla Galia [cola che da noi cheicun a ciama «lìgur», a mità tra l’ibérich e l’etrusch, e d’àutri «libich» e a sarìa l’adoss dël basch d’ancheuj (1)] e ’l latin rivà con la dominassion roman-a.
Dij tre branch dl’erbo cèltich, ël Galèis continental a sarià col pì conservativ, ch’a guernava ij vej ditongh, nopà che ant l’irlandèis a son fondusse e peui torna s-ciapasse: për es. «ross», an galèis a l’era «roudo», an irlandèis «ruad» (da «ròd»). Ël galèis a arzulta, peui, pì vzin al britànich che al gaélich, coma ch’a mostra la trasformassion dël qu- indo-europeo: an galèis «quat» a l’era «petor»; «sinch», «pempe»; «caval» («equus»), «epo-». An cìmrich e an breton, petguar, pemp, eb-ol («pojin»); nopà an gaèlich d’Irlanda, «cethir», «coic», «ech». Con tut che ’dcò ij gaélich finì an Irlanda a devo esse passà për la Galia.
Ant lë spassi, ël Galèis a s’era spantiasse motobin, da l’Almagna vers matin, soa veja patria, a la pian-a dël Pò (foravìa ’d Venessia), sinch sécoj anans Giusù, a la pian-a dël Danubi fin-a ant l’Asia Minor: san Giròni a scriv che la lenga dij Gàlat ëd l’Asia Minor a l’era squasi midema a cola dij Gaj ’d Treviri! Vers tramont, ij Gaj a son rivà ant la Spagna e ant ël Portugal.
Ëd cola lenga i podoma savèjre franch nen vàire. Le parole ch’i conossoma a son rivane dai grech e dai roman (testimonianse djë scritor e chèich parole intrà ant ël dìssìonari bass-latin), ma a son ëd paròle stropià a la manera latin-a o greca, e scasi sempe isolà, e përparèj noi i podoma nen conòsse nì le declinassion nì le coniugassion, foravìa ’d chèich forma. Sla geografìa lenghistica dij Gaj, a l’é pressiosa la testimoniansa ’d César; an efet, chìel an dis ch’a-i son ëd diferense ch’a divido an Galia, tant për la lenga che për le costume e le legi, ij belga, j’aquitan e ij celt; j’aquitan a smijerio ’d pì a j’ibérich; ij belga a së smijerìo pro ai celt e ai breton; ij galèis as disìa ch’a l’avèisso nen damanca d’intèrprete për fesse capì an Gran Bretagna (episodì dël rè Commius, ëd Galia, rivà an Gran Bretagna: v. César, IV, 27). La lenga dij Celt a l’era diversa da cola dj’Alman (César, 1, 47, 4 e Tàcit, «Germania», 43), ma nen vàire diferenta da cola dij Lìgur (Tito Livio, XXI, 2, 10). César an dà nen d’esempi dël galèis e an motiva mach dij nòm d’istitussion ch’a-i son nen a Roma; chiel pì ch’a peul a së sfòrsa ’d lati¬nisé tut, trovand ëd nòm latin për tut, a la mira ’d fé fin-a ij De celt midem dij roman.
Anans ëd César, coj ch’a l’han motivà ’d paròle galèise a son lë stòrich Polibi, ël poeta Lussili, lë stòrich Corneli Sisena e ’l filòsof Poséidon d’Apamea che, avend viagià për le Galie, a l’ha scrit ëd lìber con ëd nòte sël pais, peui sfrutà da Diodòr e da Strabon.
Dòp César i podoma arcordé ’l gramàtich Varon, lë stòrich Tito Li¬vio, Diodòr ëd Sicilia, ij geògraf Strabon e Pompòni Mela, ij naturaliste Plinio ’l Vej e Dioscorido. Chèich paròle cèltica i la trovoma an Quintilian, Sueton, Aula-Gelo, Pausania; an fin ij gramàtich Servi, Consenti,
Isidòri ‘d Sivilia, Eschios, a l’han guernane ’d paròle galèise gavà, sicurament, da d’euvre pì veje. A-i son, peui, djë scritor sensa nòm, bass latin, ch’a l’han trasmetune ’d paròle galèise. Motobin pressios a l’é ’n cit glossari su un papé dël IX sécol, ma copià da në scrìt dël V sécol, trovà da lë studios Endlicher ant la biblioteca dla Cort ëd Viena (an tut 18 paròle con tradussion latin-a), e publicà an latin ant ël 1836. Le pa¬ròle ch’a son rivane parèj, mersì a jë scritor, a son, pì che tut, ëd nòm ëd përson-a e ’d leu; a ven-o peut ’d nòm ëd le plante, dle bestie, dle part dël còrp e d’agetiv sle qualità fisiche; dle ca, dle costume, dj’asi dël travaj, ëd carton e barche, ëd misura, dë strument musicaj, dle classi sociaj; mach doi verb: «cambiare» (midem sens dl’italian, tal e qual) e «tannare» («faité»), miraco già stropià ant la forma latin-a an -are.
An tut, 76 paròle sensa conté ij nòm ’d përson-a e ’d leu (2).
*
Le scrite an galèis sle pere a son nen pì dë stanta. Cola pì amportanta a l’é l’armanach ëd Coligny (Ain), guernà ant ël museo ’d Lion, ch’an dà ij nom dij dodes mèis për sinch agn, con ij doi mèis antërmesià ant ël perìod për buté d’acòrdi j’agn ëd la lun-a con coj dël sol; la scrita ’d Rom (Deux-Sèvres) ëd 23 righe dzora doe face ’d na taulëtta ’d piomb dël III/II sécol a.C. ch’a l’é mal-fé capì; le scrite an galèis e latin ant ël còro ’d Notre Dame a Paris, ch'an dà dij nòm ’d përson-a; ij 36 segn ëd la Graufesenque (Aveyron), deschivert ant ël 1924, ch’an dan ij numeraj ordinaj, e a fortisso la parantela tra ’l galèis e ’l britànich.
Ant l’Italia a-i é la pera ’d Briona (Novara), dont i parloma sì sota, e cola ’d Todi an galèis con tradussion latin-a, trovà s’na tomba. Costa a l’é drola përchè fòra dla région dij Gaj: miraco a l’é franch për lolì che coj ch’a l’han fala, s’ancàpita na famija emigrà lagiù, a l’han vorsù butela an galèis e an latin perché coj dël post a podèisso capila. An mancansa, ant jë scritor, ëd frasi galèise, chèich ëscrita sle pere an dà ’d informassion sle declinassion e sle coniugassion, combin che la tradus¬sion a sia nen vàire sicura; cheicun-a ’d se scrite a l’é mës-cià con ëd parole latin-e. Për la pì gran part, a son dë scrite divòte ch’a dòvro ’d fòrmole parije a cote latin-e: a-i é ’l nòm dël donator, dël de (o dla përson-a uman-a) ch’a dev arsèive ël vot, un verb, l’indicassion ëd lò ch’a ven ësmonù (con un nòm o un përnòm) e, dle vire, a-i é ’dcò n’adverbi ’d manera.
An total, da le scrite sle pere a son gavasse nen vàire parole sicure, A son: devvo («al De»); etic, etik (congiunsion «e»); ieuru, eioroy (italian «fece», passà lontan); karnitoy (latin «congessit»), karnitus (latin «congesserunt»): iscrission ëd Todi (Ombria) carnitu-logam («locav... stauitqui»); carnitu-artuass («locavit et statuit»); so-sic, so-sin (latin «hoc»); tarvos triganus («tòr ëd le tre còrna»); ij nòm dij mèis. A son peui scasi sigurament galèise le paròle: lat («di, le 24 ore»); mat, matu («bon»); anmatu («gram, balord»); quimon («sinch agn», italian «lustro»), sindiu («es di-sì»); triocobrextion («lege dle nòstre»).
Scond l’aifabet dovrà, i l’avroma dle scrite an caràter latin o grech: coste-sì a son scasi sèmper ëd le région nen leugn da Marsija anté che, scond Strabon (Geographia, IV, 1, 5) ij Gaj a l’han amprendù për ël comersi ij caràter dij Grech. A l’é staje ’dcò n’alfabet genit cèltich, ma mach an Irlanda e ant la Gran Bretagna: a l’é la scritura dita d'ogam, formà da ’d barëtte paralele scurpìe sij canton ëd le pere, ant ij prim sécoj ’d Nosgnor, ma peui ’dcò sij papé (fin-a al sécol IV) (3). Ant la Galia a s’e trovasse gnente dë scrit con le barëtte. D’autre scrite trovà dzora le monede o d’àutri pcit afé a son nen vàire d’agiut për dëscheurve la lenga dij Gaj.
*
A venta nen ësmaravijesse si soens paròle galèise a së smijo nen vàire, o gnente ’d pianta, a cole die lenghe cèltiche ancora vive ancheuj (gaélich, cimrich, breton). An efet, ël vej cèltich ëd j’ìsole a dovìa esse assè diferent da col dël continent: miraco a l’ha fin-a përdù ’d veje pa¬ròle che ’l galèis a l’ha guernà; nopà, d’àutre vire, j’ìsole a son pì con¬servative. Ël cèltich ëd la Galia a dovìa guerné assè d’element ëd le veje lenghe ch’a-i ero anans. Comsissìa, la conossensa die lenghe cèltiche dj’ìsole a giuta pro për capì scasi la mità dle paròle ch’a son rivane mersì ai vej scritor.
Un dëscors a part a mérita ’l langagi dij Gaj cisalpin, ch’a sarìo ij pceron dij piemontèis. Jë scritor antich, a pòrto come galèise le paròle ceva (na rassa ’d vaca), tuceta (crin farsì), rodarum (regin-a dij pra), padi (pin), rampotinus (autin), opulos (òbi, piejo); paròla, costa-sì, passà coma d’àutre, al bass latin; manìa (colan-a, gàmbis). G. Dottin (4) a dis che, miraco, na bon-a part ëd le paròle galèise conossùe a ven-o franch da la Galia cisalpin-a. Lolì a l’é sicur për jë scritor ativ anans dël 118 (prima ’d Nosgnor), data dla conquista roman-a: coma Enio, Polibi, Lussili. Arien (Tactica, 33) a dis che ’d paròle dla cavaleria roman-a a s’ero amprumà dai Gaj dla Cisalpin-a. An pì, a son conservasse nòm ëd përson-a, e nòm ëd sità coma Eporedia (Ivrea), che Plini a dis ch’a veul dì «bon domator ëd cavaj»; Mediolanum [dont jë scritor a dan pì ’d na spiegassion (5)]; doi nòm an -dunum («mont») e sinch an -magus («camp»), Na sità an riva al Pò as ciamava Bodinco-magus: për Plini (III, 122) cost a 1 era ’l nòm ligur dël Pò, ch’a vorìa dì «sensa fond » (v. E. Philpon, an Romania, XXXV, 1906, pp. 1-18).
A-i son peui motobin dë scrite curte trovà ant la Cisalpin-a ch’a sarìo cèltiche; ma un-a dle pì famose e dle pì sicure a l’é cola scurpìa s'na pera (ch’a mzura m. 0,93x1,45x0,15) trovà ant ël 1859 an sger- bend na boschin-a dël cont Eugenio Tornielli-Brusati, a San Bernardin ëd Briona, ant ël Novarèis (nen leugn da Ghem), ch’a l’ha regalala al museo die lòse scurpìe dla Canònica ’d Novara. I podoma vardé a sa pera com a la testimoniansa pì veja, e s’ancàpita la solenga, dla lenga dij Gaj piemontèis. E për lòn, a në smîja ch’a mérita un dëscors na frisa soagnà.
La prima neuva dla dëscuerta a l’é dël prof. Ariodante Fabretto, ch’a l’ha scrivune sla Gazzetta Ufficiale del Regno d’italia (2-4-1864); ma ’l prim ch’a l’ha studiala da bin a l’é Gioan Flechia, sij feuj dla Rivista Contemporanea Nazionale Italiana (aost 1864): «Su un'iscrizione celtica trovata nel Novarese»: chiel a l’ha savù lese ij caràter nòrd- etrusch, stabilì ch’as trata ’d lenga dij celt subalpin e virela an latin. Tra coj ch’a l’ha peui studiala, a venta arcordé ’l Pauli (v. «Ischriflen nord-etruskischen Alphates»), ël Whitley Stokes (an «Beitrage zur Kunde der indogermanischen Sprachen», XI, 1886), ma pì che tut ël famos celtista John Rhys ch’a l’ha parlane ant ij sò travaj: «Celtae and Galli» (1905), «The Celtic inscriptions of France and Italy» (1906, apress avèj vist për la prima vira la pera ’d Briona, a Novara), «The Celtic inscriptions of Gaul, addition and corrections» (1911) e, apress avèj torna visità la pera (avril 1912), «The Celtic inscriptions of Cisalpine Gaul» (1913), tuti publicà a Londra; lë studi dël 1906 a l’é stàit virà an italian sël prim nùmer del Bollettino Storico per la Provincia di Novara e col dël 1913 virà an italian e comentà dël bieleis César Poma ancora sël midem boletin ëstòrich novarèis (1915, fasc. III, pp. 77-81) doa s’é tnusse cont ëdcò dl’ùltim travaj dël Rhys dzora la scrita ’d Briona («Spigolature nel campo italiano dell'epigrafia celtica» dël 1914).
Combin che la scritura a sia etrusca, as les da gàucia a drita, come ch’i lesoma noi, e nen donca a la mòda etrusca. La scrita a l’é an doe part: la prima, formà da na riga butà për travers, an vertical, dal bass a l’àut, sël bòrd a gàucia; la sconda, da des righe rangià normalment, an sens orisontal, sla facia sentral ëd la pera. Le doe part a son separà da quat sercc gravà a la grossera, butà un dzora l’àutr. Minca un ëd si sercc, a l’ha andrinta eut ragg ch’a s’ancrosio, franch com ant la cros del drapò basch: ancora na preuva, donca, dla veja fradlansa tra Alp Pirenèj e dël valor ëd la cros (bin pì vej dla religion cristin-a) ëdcò sël drapo piemontèis.
La lòsa donca as presenta scurpìa com an cost dissegn-sì;
IMMAGINE
Tuti jë studios, sensa tròp disferensiesse, a-i leso (virand an caràter latin):
A) riga butà për travers (vertical) da l’àut al bass:
tekos toutio sut
B)
1 - inakuitesasocokeni
2 - tanoialiknoi
3 - kuitos
4 - lekatos
5 - anokopokios
6 - setupokios
7 - esanekoti
8 - anareuisseos
9 - tanotalos
10 - carnitus.
Le gran-e as s’ancamin-o quand ch’a s’arzìgo, jë studios, ëd dine lò che tut lolì vorerìa dì. ËI Flechia, ch’a l’é stàit ël prim e miraco ’l pì serios e prudent, a dis che A) a vorerìa dì «Magistrato Deco» (e antlora a podrìa esse: «sota la magistratura ’d Deco» opura «con ël përmess dël magistrà Deco»), Për la part B), Flechia a vira nen la prima riga, motobin. smarìa e mal-fé da lese. Peui a sarìa: 1) ij fieuj ’d Dannotalo (vis-a-dì), 2) Quinto, 3) Legat (Quinto ’l Légat), 4) Andecombagio, 5) Setubagio, 6) Exandecozzio, 6) Andarevisio, 9) Dannotalo, 10) a l’han fait costrùe (ës monument).
J’interpretassion pì moderne a son peui nen vàire diferente da cola dël Flechia, mach a fan na division dij përsonagi an doi grop përché a sarìo fieuj ’d doi genitor diferent. Përparèj, ël prof. J. Rhys an dà sta version:
A) Tagos ël magistrà (e) V. ...
B) 1 - il fieuj d’Onnaquinta (coj) dël sangh
2 - ëd Dannotalos (vis-a-dì):
3 - Quint
4 - ël légat (legatos)
5 - Andocobogios
6 - Setubogios
7 - e coj (dël sangh) ëd Ecsandecottos (vis-a-dì):
8 - Anarevisseos
9 - Dannotalos
10 - aussero ës «carn» (baron ëd pere).
A smija un romanz e, s’i vorèisso badiné, podrìo gionteje che Onnaquinta, dòp ch’a l’é stàita për chèich agn bin sodisfàita con sò scond òm, Ecsandecòt, a l’ha rusà con chiel-sì e për feje dispet a l’ha butaje a lë scond fieul avù da chiel ël nom dël prim òm, Danotal, coma për arcordeje sempe che col povrèt, mòrt, a l’era pì brav dël second!
O. Scarzello, ch’a l’é col ch’a l’ha mej ’d tuti tirà la conclusion dzora sa scrita, a l’é convint che la veja trascrission del Flechia a sia, a la fin, cola bon-a.
An total, i podoma dì che sa lòsa a fasìa part d’un monument dedicà a ’n përsonagi d’importansa local ch’i soma nen chi ch’a sia. Ij nòm marcà a son ëd coj ch’a l’ha drissà ’l monument. An efet tuti a son d’acòrdi a lese ant le righe 2, 3, 5, 6, 7, 8 e 9 ëd nom ëd përson-a. Ël prof. Rhys a gava ant la prima riga la paròla asoioi ch’a sarìa «ij fieuj», nominativ singolar a-soios (grech yiòs; an irlandèis suth a veul dì «nàssita»), con un prefiss; e la paròla keni për «dissendensa ’d sangh, rassa» (le parole: Cenel an irlandèis e Ceneil an cìmrich del Gàles, a veulo dì «rassa»; Kinetel an còrnich a l’é «generassion»; ant ël vej irlandèis gein a l’é «nàssita»; an breton moderm ganidigezh a veul dì «nàssita». Tanotaliknoi (riga 2) e Esanekoti (riga 7) a sarìo doi genitiv. A la riga 10 carnitus a sarìa na forma verbal gavà da la paròla cairn, carn che, ancora ancheuj, ant le lenghe cèltiche a veul dì «baron ëd pere» (për es. irlandèis e scòsseis carn; breton karn); carnitus as treuva ’dcò ant la scrita ‘d Todi.
La parola toutio, ch'as treuva ’dcò s'na pera dëscuerta a Vaison (Vaucluse), e adess ant ël museo Calvet d’Avignon, a sarìa coma ’n magistrà [an gòtich, thiudans, ch’a l’ha la midema rèis ëd toutio a veul dì «re» (6) ] ; ël Pauli a vira: «’l re Déco».
Sa scrita a sarìa stàita scrita a la prima mira dlë II sécol anans Nosgnor, quand Roma a l’avìa giumai crasà tuta la valada dël Pò ; la mòda latin-a as sent già ant ij nòm (Quinto, Quinta, Legatos). La lenga a l’é ’n dialèt cèltich (com a mostro ij nòm an os — segn cèltich ch’a l’é continuà motobin popolarment al pòst ëd la desinensa clàssica latina-a us — e an oi). Ij caràter ëd la scritura a son, coma i l’oma dit, nòrd-etrusch.
Lolì a dev nen fé maravija, përchè ij Gaj dël Piemont a s’ero vnù an contat con j’Etrusch ch’a l’avìo pì dëslupà la siviltà dla lenga scrita. Coma ij Gaj dla Provensa quand ch’a l’han avù da manca dë scrive a l’han dovrà l’alfabet dij Grech conossù a Marsija, coj dël Piémont a l’han amprumà ij caràter estrusch; ël latin a coaterà peui tut.
Sta lòsa a l’era ant na gròssa boschin-a; bele-lì a son trovasse ’dcò pì che na tranten-a ’d tombe, dont un-a pì àuta e pì larga; ant ël 1922-23 a sont ëstàite fongà dal prof. Barocceïli (7). A l’han trovà dël vasam ua tàula, motobin rich e fin: tond, scuele, cope, ole; ma gnun segn ëd mangé për ij mòrt. Mach dontrè arm: lolì an fà pensé che cola brava gent a fùissa formà da ’d campagnin pasi. Motobin d’afé a son an bronz: doi elm, na pendlòca dròla con un grop fiamengh ëd fissele e na bela partìa ’d brassalèt, anej, colié. Cole tombe a son ancora bele-là e as peulo vëdd-se.
El galèis a l’é vantà via assè prest ant la Cisalpin-a, ch’a l’é stàita romanisà da la conquista e da le colònie latin-e e roman-e mandà an nòstri pais. Polibi, ant ël 150 anans Nosgnor, a scrivìa che ij Gaj a l’avìo mach pì chèich cita banda ai pe dj’Alp (P., II, 35, 4). Për Strabon (Geographia, V, 1, 6), ij Celt dla valada dël Pò a son mach pì n’arcòrd.
Ant la Transalpin-a, la resistensa coltural a l’é durà ’d pì. La coltura galèisa a l’é stàita antëmnà dal latin mach apress la bataja malorosa ’d Bituitos e ’l crov ëd l’imperi alverniat (121 anans N.); nen vàire apress. ant ël 118, ij Roman a l’han fonda Narbo Martius (Narbona). Ciceron a scriv che ant ël 69, la Galia a l’era piena ’d negossiant e ’d sitadin ro¬man e che ij Gaj a podìo pa nen fene sensa. Tutun, mincatant ij Gaj a s arviravo e a massavo ij dominator (vëdde César, VII, 3, 42, 55). Quand che ij Gaj a son intrà ant la Magistratura roman-a, l’assimilassion a l’ha marcià fòrt; ai temp d’August e ’d Tiberi dëspërtut a son butasse dë scrite latin-e: a 1’é troyass-ne pì ’d des mila ant la Galia; cole galèise a rivo rien a sessanta! Ël latin donca a coaterà ’l galèis ch’a cala di për di e a la fin a vantrà via scasi dël tut. A l’é mal-fé dì quand lolì a l’é rivà. A smija che ai temp ëd Pompòni Mela (vëdde III, 2, 19), 1” sécol dop N., a-i fusso ancora dë scòle doa ij Druidi a mostravo dë scondon; ma Tàcit an dis che dal 21 le méj famije galèise a mandavo sò fieuj a la scòla roman-a d’Autun (Tacito, Annales, III, 43).
Tutun, al temp dë Svetòni (69-141, dòp N.) ël galèis a l’era ancora capì, se chiel a në spiega ’l sens djë stranòm (Vitellius, 18). Sant Ireneo, ant ël II sécol, a Lion a amprendìa na lenga «bàrbara», ch’a dovìa esse ’l galèis (Contra haereses, I, pref.). Ulpian (170-228, dòp N.) ant sò Digest (XXXI, 1, 11) a dis che ij fidecomess a podìo esse scrit ’dcò an lenga galèisa. N’àutra testimoniansa importanta a l’é cola (ch’i l’oma già arcordà) ’d San Giròni (331-420) che, essend ëstàit, a Trèves an Galia e a Ancyra an Galassia, a scriv che ij Gàlat a parlo scasi la midema lenga dij Treviran (coment a la litra ai Gàlat, an Migne, Patrologia latina, XXVI, c. 382). Lë stòrich Lamprida dël IV sécol, a conta che na «drui- dëssa» a l’avìa profetà a Lissànder Sever soa fin an parlandje an galèis (Severo, 60, 6). Sulpissi Sever (363-425) ant un ëd sò «Dialoghi» (I, 27, 4) a fà ciamé scusa a ’n Galèis për sò langagi; l’àutr antlora a-j rëspond: «Parla pura an cèltich o, s’it l’has pì car, an galèis» doa, miraco, ël galèis a l’era già ’n dialèt pì mës-c dël celt clàssich (col che, peui, je studios a ciamran «celtican» e ch’a dovrà esse la lenga dla pera da Briona). An fin, a smija che ancora ant ël sécol quint, la nobiltà dl’Alvernia a së sforsèissa ’d gavesse tut acsant ëd la lenga galèisa (v. Brunot, Histoire de la langue française, I, p. 21, nota). A l’era ’dcò staje ’n temp, motobin anans, che ’l galèis a l’era butà sël midem pian dël latin, coma ch’a mostro dj’iscrission e ’l calendari ’d Coligny. I podoma dì, përparèj, che ’l galèis a sia conservasse ant ël pòpol fin-a al sécol V e, miraco, an chèich banda fòra man, fin-a al sécol VI.
Ëd sigura, ël galèis a l’ha, ’dcò chiel, antëmnà ’l latin e ’d paròle galèise a son ëstàite spatarà dai roman ant ël mond latin; sens’àutr, son e paròle a l’han guernasse ’dcò ant le lenghe romanze dësbocà dal latin «grossé» (volgar); RP. Nicollet a l’ha sercà ’d trové ’l galèis ant ij patoà alpin (v. «Phonétique du patois alpin», Gap 1900). Ant nòstra lenga piemontèisa, chèich biso’ cèltich as guerna ancora. Arcordoma bënna, an galèis un mojen për trasporté, miraco fàit a conca, coma na lesa an paja; balma, tal e qual an piemontèis; barasa; comba; soastr, për na specie ’d còrda an piemontèis, an galèis a l’é soca; doira, veja paròla per «eva» (« Eva dòr » a vorerìa dì nen « eva d’or » ma « eva eva », com ant ël pais alman d’Ornavass a-i é vicolo Gasse coma dì «contrà contrà» com ël breton dour, plural dourioù e përparej i l'oma an Fransa Dour, Adour, Du rance, Dordogne; an latin, Duria, an ëspagneul Duero an provensal Douiro; dru, an breton druz; barlet, an piemontèis, a l’é n’erba ciamà an breton beler; verna, tal e qual an piemontèis e an galèis, gwernenn an breton; gambis, gambisa an piemontèis «colar ëd bòsch per le vache, crave e fèje», an breton kamm e an cìmrich cam a veulo di «stòrt», gwar an breton a l’é «piegà a arch, angombà», an galèis cambutta a l'é la cana angombà dij bërgé e cambica la bu dla slòira; galaverna, an piemontèis la brin-a dj’erbo, an breton gwalarn a l’é ’l vent dël nòrd-òvest. D’autre paròle coma bàil, bàita, toma, dèir (roché, rochera), er, or («rivass», «rochera» an bielèis, anté ch’i l’oma ’dcò ’l diminutiv orët, orat e ’l pegiorativ orass, an italian dventà lorazzo) e miraco fin-a alp a son ëd paròle pì veje dij roman e a peul desse ch’a sio lìgur. Ma ’l lìgur a smija ch’a fussa nen vàire leugn dal cèltich (vëdde Tito Livi, già arcordà): ij turinèis (taurini) ch’a sarìo ’d lìgur (Strabon, IV, 6, 6; Plini, III, 123) a son ciamà da Tito Livi «semigalli» (ma ’l test XXI, 38, 5 a l’é pa sigur).
*
Col nen vàire ch’i savoma sla lenga dij Gaj antich a coata vàire sécoj. La pì gran part dij nòm ëd përson-a e ’d leu a fonga soe rèis ant la stòria pì veja dij Galèis. Ij nom comun arportà da jë scritor a van dal sécol II anans Nosgnor fin-a a la conquista dla Galia e peui al sécol IV dòp Nosgnor. Le scrite sle pere a son pì che tut ëd l’imperi roman, dal prim al quart sécol dòp Nosgnor. Belavans, i podoma nen ëstudié la trasformassion ëd la lenga, përché le paròle pì veje a son ëd paròle componùe e derivà; le frasi a son dij temp pì davzin a noi e ’l rest a l’é forma da chèich glossari técnich. A l’é pa possîbil donca studié la stòria dle parole, dla declinassion (ch’a-i é pì nen ant ël cìmrich, ma ch’a resta ant l’irlandèis) e dle coniugassion, ëd le struture e dla sintassi. Tutun a s’é podusse fesse n’idèja dla fonética, combin ch’a sia mal-fé savèj com ch’a son cangiasse ij son mës-ciandse con ël latin.
Le lenghe cèltiche ch’a son ancora parlà ancheuj a peulo giutene, ma soens an lasso autërdoà për stabilì cola ch’a l’era la rèis pì veja.
Con tut lolì, podoma fé ’d paragon tra ’l galèis e j’àutre lenghe indo- europee e dì, për esempe, che sò vocalism a l’é bin guernasse. Ël galèis a l’ha nen confondù, coma ’l germànich e ’l lituan, a e o, ma a confond o e a, e a cangia e an i. Tra ij ditongh, ou a tend a arduisse a o e ei a e.
Ij sufiss nominaj, ch’a son na bela partìa, a son na dimostrassion ëd la fòrsa dë slarghesse e dla vita dël galèis. Le rèis e le desinense dla declinassion indo-europea a smijo bin guernà; ël dativ plural a l'ha guernà la veja desinensa an b (h). Le parole a podìo esse piassà liberament ant la frase. A smija donca che ’l galèis — foravìa dla p indo-europea ch a l’é drocà, e del k indo-europeo dventà p, lò ch’a l’è ’l caràter spécial ëd le lenghe cèltiche — a fussa pa vàire diferent da l’indo-europeo, e motobin pì conservativ dël cèltich ëd j’isole. Na serie rica ’d vocaj, un sistema ëd consonant sempi e cangiant, a fasìo dla lenga dij Gaj antich un parlé musical, tant coma ‘l grech. Ël vocabolari a l’era bondos ëd parole precise e a l’é stàit un bon adoss për na literatura poética, d’inspirassion religiosa, stòrica o da fàula, che noi i conossoma mach për ëd riferiment o për j’arsunt curt, ma ch’i savoma ch’a l’ha tocà tuti j argoment soagnà da jë scritor antich. La lenga galèisa, donca, com a dis G. Dottin (8) a l’era nen da men ëd cole famose ‘d Roma o d’Atene. A l’é për lòn, e për l’amor che noi i l'oma për ij Grand dij Grand, ch i dovoma argreté ’d nen conòss-la mej.
TAVO BURAT
NOTE
(1) v. Ij Brandé - Armanach ëd poesìa piemontèisa 1976, F. Sarrailh de Ihartza, «Ël substrà lìbich e la përsonalità dla lenga piemontèisa», p. 4—13.
(2) v. G. Dottin «La langue gauloise. Grammaire, textes et glossaire», Paris, Librairie C. Klincksiegk, 1920, pp. 29-31; v. ëdcò H. d’Arbois de Jubainville, «Eléments de la grammaire celtique», 1903.
(3) v. Dottin p. 46. Al prinsipi dël 1800, a se chërdussc ’d descheurbi n’alfabet cèltich dovrà për j’iscrission breton-e dij sécoj IX c X (v. Thévenard, «Mémoires relatifs à la marine», an VIII, II, pp. 117-118).
(4) v. Dottin p. 23.
(5) Ij latin a-i veddo «lana» (lan-a): «moenia Gallis / condita, lanigeri suis ostentatia pellem...» (Claudian, Ephitalamius Honorii, pp. 182-184). «Et quae lanigero de sue nomen habent» (Sidòni Apolinari, Epistolae, VII, 17, 2, 20) «vocatum... ab eo quoi ibi sus medio lanea perhibetur inventa» (Isidòri, Origines, XV, I, 57, ed. Lindsay, Oxford, 1911). Ij prim studios modem soens a l’han confondù ij Celt con ij German, coma ’l fransèis Pelloutier (1694-1753) («Histoire des Celtes, et particulièrement des Gaulois et des Germains, depuis les temps jabouleux jusqu'à la prise de Rome par les Gaulois», La Haye, 1740-1750 e Paris 1770-1771) ch’a fasìa ven-e «lanum» da «land» (tèra, pais) sensa ten-e cont ëd la derìvassion galèisa nì dël vocalism diferent. Nopà, d’àutri a dijo che la(n)o a vorerìa dì, an galèis, «pian-a» (lat. planus) e antlora i l’avrìo «(sità) an mes la pian-a»; opura «leu consacrà» (v. Fick, an «Beitrage zur Kunde der tndogermanischen Sprachen», XII, p. 161; I. Loth, an Revue celtique. XXX, 1909, p. 123).
(6) v. Dottin, p. 293.
(7) v. Bollettino Storico per la provincia di Novara, an XXI, scartari III e seguent. Sla pera ‘d Briona la mise à point pì seria a l’é cola d’O. Scarzello, «Il Museo lapidario novarese della Canonica e gli antichi monumenti epigrafici di Novara», Novara, 1931, pp. 201-207 (torna stampà ant ël 1937); un bon quàder dj'interpretassion diferente a-i é ‘dcò ant ël travaj ‘d mons. don Lino Cassant, «Repertorio di antichità romane e preromane nella provincia di Novara» publicà da la Società Storica Novarese an mìmòria e an onor ëd lë studios (Novara, 1962, pp. 47-50).
ËL LANGAGI DIJ GAJ ANTICH
La famija dle lenghe cèltiche, ch’a son coma la latin-a ’dcò lor indo- europee, a l’é dividùa an tre branch:
1 ) Ël Gaélich, ch’a sarìa la lenga dl’lrlanda, dla Scòssia e dl’isola ’d Man.
Ël Gaélich a l’é mort a la fin dël sécol passà ant l’Irlanda dël Nord e a l’é ’ancor parlà ant l’Èire — ch’a ‘l l’ha coma lenga ufissial —, pì che tut ant la fassa atlàntica, a tramont. Da l’Irlanda a riva ’l patrimoni dla coltura clàssica gaelica, porta an Euròpa mersì ai frà, da san Colomban an peui.
La Scòssia a parla ancora gaélich a nòrd, pì àut che ’l lach ëd Lochness; ant j’Highlands e ant j’ìsole.
Ël parlé genit ëd l’Isola ’d Man na vira as dësferensiava pòch dal gaélich d’Irlanda e dë Scòssia (’dcò lor scasi midem, a l’adoss) e a l’é praticament mòrt an cost sécol (ma a-i son ëd grop colturaj ch’a son butasse torna a parlelo).
2) Ël Britànich, ch’a l’ha caraterisà ’l mond ëd le stòrie dij sivalié ’d re Artur e ch’a sarìa la lenga dij Cimri dël nòrd (ai confin con la Scòssia), ch’a l’han perdù soa lenga, vzin-a al gaélich, vers ël 1000; dij Cimri dël Sud, o Welsh, dël Gales doa la lenga ancheuj a l’é ancor motobin viva; dij Cornich, ëd la Cornovalia anté la lenga a l’é vantà via a la fin dël 1700 (ma ’dcò bele-là a-i é ’d grop ch’a l’han amprendula torna, e a-j la mostro a le masnà). Dal cornich a se dëstacasse ’l Breton, lenga portà da coj dla Cornovalia e dël Gàles ch’a son tramudasse an Bretagna mës- ciandse con lò ch’a-i restava dij Gaj dël pòst.
L’arforma protestanta, vorend fé rivé la Bibia diretament al pòpol, a l’ha cissà le gesie locaj a viré la parola ’d Nosgnor ant le lenghe cèltiche (gaélich dë Scòssia, ëd Man e britànich dël Gàles). Ant ij pais catòlich la religion a l’ha nen arvià ’l vej lengagi. Përparèj, an Irlanda (Èire) la bataja dla lenga a pija fòrsa da lë Stat che a l’ha proclamà il gaélich len¬ga nassional; an Scòssia, a l’é arbëccià da la gesia, com ant ël Gàles; an Bretagna, a l’é soagnà mach da le veje costume e da la consiensa popolar.
3) La lenga dij Gaj antich dël continent, che noi i podrìo ciame Galèis.
A l’é la lenga piassà, ant ël temp, tra cola pre-indoeuropea dla Galia [cola che da noi cheicun a ciama «lìgur», a mità tra l’ibérich e l’etrusch, e d’àutri «libich» e a sarìa l’adoss dël basch d’ancheuj (1)] e ’l latin rivà con la dominassion roman-a.
Dij tre branch dl’erbo cèltich, ël Galèis continental a sarià col pì conservativ, ch’a guernava ij vej ditongh, nopà che ant l’irlandèis a son fondusse e peui torna s-ciapasse: për es. «ross», an galèis a l’era «roudo», an irlandèis «ruad» (da «ròd»). Ël galèis a arzulta, peui, pì vzin al britànich che al gaélich, coma ch’a mostra la trasformassion dël qu- indo-europeo: an galèis «quat» a l’era «petor»; «sinch», «pempe»; «caval» («equus»), «epo-». An cìmrich e an breton, petguar, pemp, eb-ol («pojin»); nopà an gaèlich d’Irlanda, «cethir», «coic», «ech». Con tut che ’dcò ij gaélich finì an Irlanda a devo esse passà për la Galia.
Ant lë spassi, ël Galèis a s’era spantiasse motobin, da l’Almagna vers matin, soa veja patria, a la pian-a dël Pò (foravìa ’d Venessia), sinch sécoj anans Giusù, a la pian-a dël Danubi fin-a ant l’Asia Minor: san Giròni a scriv che la lenga dij Gàlat ëd l’Asia Minor a l’era squasi midema a cola dij Gaj ’d Treviri! Vers tramont, ij Gaj a son rivà ant la Spagna e ant ël Portugal.
Ëd cola lenga i podoma savèjre franch nen vàire. Le parole ch’i conossoma a son rivane dai grech e dai roman (testimonianse djë scritor e chèich parole intrà ant ël dìssìonari bass-latin), ma a son ëd paròle stropià a la manera latin-a o greca, e scasi sempe isolà, e përparèj noi i podoma nen conòsse nì le declinassion nì le coniugassion, foravìa ’d chèich forma. Sla geografìa lenghistica dij Gaj, a l’é pressiosa la testimoniansa ’d César; an efet, chìel an dis ch’a-i son ëd diferense ch’a divido an Galia, tant për la lenga che për le costume e le legi, ij belga, j’aquitan e ij celt; j’aquitan a smijerio ’d pì a j’ibérich; ij belga a së smijerìo pro ai celt e ai breton; ij galèis as disìa ch’a l’avèisso nen damanca d’intèrprete për fesse capì an Gran Bretagna (episodì dël rè Commius, ëd Galia, rivà an Gran Bretagna: v. César, IV, 27). La lenga dij Celt a l’era diversa da cola dj’Alman (César, 1, 47, 4 e Tàcit, «Germania», 43), ma nen vàire diferenta da cola dij Lìgur (Tito Livio, XXI, 2, 10). César an dà nen d’esempi dël galèis e an motiva mach dij nòm d’istitussion ch’a-i son nen a Roma; chiel pì ch’a peul a së sfòrsa ’d lati¬nisé tut, trovand ëd nòm latin për tut, a la mira ’d fé fin-a ij De celt midem dij roman.
Anans ëd César, coj ch’a l’han motivà ’d paròle galèise a son lë stòrich Polibi, ël poeta Lussili, lë stòrich Corneli Sisena e ’l filòsof Poséidon d’Apamea che, avend viagià për le Galie, a l’ha scrit ëd lìber con ëd nòte sël pais, peui sfrutà da Diodòr e da Strabon.
Dòp César i podoma arcordé ’l gramàtich Varon, lë stòrich Tito Li¬vio, Diodòr ëd Sicilia, ij geògraf Strabon e Pompòni Mela, ij naturaliste Plinio ’l Vej e Dioscorido. Chèich paròle cèltica i la trovoma an Quintilian, Sueton, Aula-Gelo, Pausania; an fin ij gramàtich Servi, Consenti,
Isidòri ‘d Sivilia, Eschios, a l’han guernane ’d paròle galèise gavà, sicurament, da d’euvre pì veje. A-i son, peui, djë scritor sensa nòm, bass latin, ch’a l’han trasmetune ’d paròle galèise. Motobin pressios a l’é ’n cit glossari su un papé dël IX sécol, ma copià da në scrìt dël V sécol, trovà da lë studios Endlicher ant la biblioteca dla Cort ëd Viena (an tut 18 paròle con tradussion latin-a), e publicà an latin ant ël 1836. Le pa¬ròle ch’a son rivane parèj, mersì a jë scritor, a son, pì che tut, ëd nòm ëd përson-a e ’d leu; a ven-o peut ’d nòm ëd le plante, dle bestie, dle part dël còrp e d’agetiv sle qualità fisiche; dle ca, dle costume, dj’asi dël travaj, ëd carton e barche, ëd misura, dë strument musicaj, dle classi sociaj; mach doi verb: «cambiare» (midem sens dl’italian, tal e qual) e «tannare» («faité»), miraco già stropià ant la forma latin-a an -are.
An tut, 76 paròle sensa conté ij nòm ’d përson-a e ’d leu (2).
*
Le scrite an galèis sle pere a son nen pì dë stanta. Cola pì amportanta a l’é l’armanach ëd Coligny (Ain), guernà ant ël museo ’d Lion, ch’an dà ij nom dij dodes mèis për sinch agn, con ij doi mèis antërmesià ant ël perìod për buté d’acòrdi j’agn ëd la lun-a con coj dël sol; la scrita ’d Rom (Deux-Sèvres) ëd 23 righe dzora doe face ’d na taulëtta ’d piomb dël III/II sécol a.C. ch’a l’é mal-fé capì; le scrite an galèis e latin ant ël còro ’d Notre Dame a Paris, ch'an dà dij nòm ’d përson-a; ij 36 segn ëd la Graufesenque (Aveyron), deschivert ant ël 1924, ch’an dan ij numeraj ordinaj, e a fortisso la parantela tra ’l galèis e ’l britànich.
Ant l’Italia a-i é la pera ’d Briona (Novara), dont i parloma sì sota, e cola ’d Todi an galèis con tradussion latin-a, trovà s’na tomba. Costa a l’é drola përchè fòra dla région dij Gaj: miraco a l’é franch për lolì che coj ch’a l’han fala, s’ancàpita na famija emigrà lagiù, a l’han vorsù butela an galèis e an latin perché coj dël post a podèisso capila. An mancansa, ant jë scritor, ëd frasi galèise, chèich ëscrita sle pere an dà ’d informassion sle declinassion e sle coniugassion, combin che la tradus¬sion a sia nen vàire sicura; cheicun-a ’d se scrite a l’é mës-cià con ëd parole latin-e. Për la pì gran part, a son dë scrite divòte ch’a dòvro ’d fòrmole parije a cote latin-e: a-i é ’l nòm dël donator, dël de (o dla përson-a uman-a) ch’a dev arsèive ël vot, un verb, l’indicassion ëd lò ch’a ven ësmonù (con un nòm o un përnòm) e, dle vire, a-i é ’dcò n’adverbi ’d manera.
An total, da le scrite sle pere a son gavasse nen vàire parole sicure, A son: devvo («al De»); etic, etik (congiunsion «e»); ieuru, eioroy (italian «fece», passà lontan); karnitoy (latin «congessit»), karnitus (latin «congesserunt»): iscrission ëd Todi (Ombria) carnitu-logam («locav... stauitqui»); carnitu-artuass («locavit et statuit»); so-sic, so-sin (latin «hoc»); tarvos triganus («tòr ëd le tre còrna»); ij nòm dij mèis. A son peui scasi sigurament galèise le paròle: lat («di, le 24 ore»); mat, matu («bon»); anmatu («gram, balord»); quimon («sinch agn», italian «lustro»), sindiu («es di-sì»); triocobrextion («lege dle nòstre»).
Scond l’aifabet dovrà, i l’avroma dle scrite an caràter latin o grech: coste-sì a son scasi sèmper ëd le région nen leugn da Marsija anté che, scond Strabon (Geographia, IV, 1, 5) ij Gaj a l’han amprendù për ël comersi ij caràter dij Grech. A l’é staje ’dcò n’alfabet genit cèltich, ma mach an Irlanda e ant la Gran Bretagna: a l’é la scritura dita d'ogam, formà da ’d barëtte paralele scurpìe sij canton ëd le pere, ant ij prim sécoj ’d Nosgnor, ma peui ’dcò sij papé (fin-a al sécol IV) (3). Ant la Galia a s’e trovasse gnente dë scrit con le barëtte. D’autre scrite trovà dzora le monede o d’àutri pcit afé a son nen vàire d’agiut për dëscheurve la lenga dij Gaj.
*
A venta nen ësmaravijesse si soens paròle galèise a së smijo nen vàire, o gnente ’d pianta, a cole die lenghe cèltiche ancora vive ancheuj (gaélich, cimrich, breton). An efet, ël vej cèltich ëd j’ìsole a dovìa esse assè diferent da col dël continent: miraco a l’ha fin-a përdù ’d veje pa¬ròle che ’l galèis a l’ha guernà; nopà, d’àutre vire, j’ìsole a son pì con¬servative. Ël cèltich ëd la Galia a dovìa guerné assè d’element ëd le veje lenghe ch’a-i ero anans. Comsissìa, la conossensa die lenghe cèltiche dj’ìsole a giuta pro për capì scasi la mità dle paròle ch’a son rivane mersì ai vej scritor.
Un dëscors a part a mérita ’l langagi dij Gaj cisalpin, ch’a sarìo ij pceron dij piemontèis. Jë scritor antich, a pòrto come galèise le paròle ceva (na rassa ’d vaca), tuceta (crin farsì), rodarum (regin-a dij pra), padi (pin), rampotinus (autin), opulos (òbi, piejo); paròla, costa-sì, passà coma d’àutre, al bass latin; manìa (colan-a, gàmbis). G. Dottin (4) a dis che, miraco, na bon-a part ëd le paròle galèise conossùe a ven-o franch da la Galia cisalpin-a. Lolì a l’é sicur për jë scritor ativ anans dël 118 (prima ’d Nosgnor), data dla conquista roman-a: coma Enio, Polibi, Lussili. Arien (Tactica, 33) a dis che ’d paròle dla cavaleria roman-a a s’ero amprumà dai Gaj dla Cisalpin-a. An pì, a son conservasse nòm ëd përson-a, e nòm ëd sità coma Eporedia (Ivrea), che Plini a dis ch’a veul dì «bon domator ëd cavaj»; Mediolanum [dont jë scritor a dan pì ’d na spiegassion (5)]; doi nòm an -dunum («mont») e sinch an -magus («camp»), Na sità an riva al Pò as ciamava Bodinco-magus: për Plini (III, 122) cost a 1 era ’l nòm ligur dël Pò, ch’a vorìa dì «sensa fond » (v. E. Philpon, an Romania, XXXV, 1906, pp. 1-18).
A-i son peui motobin dë scrite curte trovà ant la Cisalpin-a ch’a sarìo cèltiche; ma un-a dle pì famose e dle pì sicure a l’é cola scurpìa s'na pera (ch’a mzura m. 0,93x1,45x0,15) trovà ant ël 1859 an sger- bend na boschin-a dël cont Eugenio Tornielli-Brusati, a San Bernardin ëd Briona, ant ël Novarèis (nen leugn da Ghem), ch’a l’ha regalala al museo die lòse scurpìe dla Canònica ’d Novara. I podoma vardé a sa pera com a la testimoniansa pì veja, e s’ancàpita la solenga, dla lenga dij Gaj piemontèis. E për lòn, a në smîja ch’a mérita un dëscors na frisa soagnà.
La prima neuva dla dëscuerta a l’é dël prof. Ariodante Fabretto, ch’a l’ha scrivune sla Gazzetta Ufficiale del Regno d’italia (2-4-1864); ma ’l prim ch’a l’ha studiala da bin a l’é Gioan Flechia, sij feuj dla Rivista Contemporanea Nazionale Italiana (aost 1864): «Su un'iscrizione celtica trovata nel Novarese»: chiel a l’ha savù lese ij caràter nòrd- etrusch, stabilì ch’as trata ’d lenga dij celt subalpin e virela an latin. Tra coj ch’a l’ha peui studiala, a venta arcordé ’l Pauli (v. «Ischriflen nord-etruskischen Alphates»), ël Whitley Stokes (an «Beitrage zur Kunde der indogermanischen Sprachen», XI, 1886), ma pì che tut ël famos celtista John Rhys ch’a l’ha parlane ant ij sò travaj: «Celtae and Galli» (1905), «The Celtic inscriptions of France and Italy» (1906, apress avèj vist për la prima vira la pera ’d Briona, a Novara), «The Celtic inscriptions of Gaul, addition and corrections» (1911) e, apress avèj torna visità la pera (avril 1912), «The Celtic inscriptions of Cisalpine Gaul» (1913), tuti publicà a Londra; lë studi dël 1906 a l’é stàit virà an italian sël prim nùmer del Bollettino Storico per la Provincia di Novara e col dël 1913 virà an italian e comentà dël bieleis César Poma ancora sël midem boletin ëstòrich novarèis (1915, fasc. III, pp. 77-81) doa s’é tnusse cont ëdcò dl’ùltim travaj dël Rhys dzora la scrita ’d Briona («Spigolature nel campo italiano dell'epigrafia celtica» dël 1914).
Combin che la scritura a sia etrusca, as les da gàucia a drita, come ch’i lesoma noi, e nen donca a la mòda etrusca. La scrita a l’é an doe part: la prima, formà da na riga butà për travers, an vertical, dal bass a l’àut, sël bòrd a gàucia; la sconda, da des righe rangià normalment, an sens orisontal, sla facia sentral ëd la pera. Le doe part a son separà da quat sercc gravà a la grossera, butà un dzora l’àutr. Minca un ëd si sercc, a l’ha andrinta eut ragg ch’a s’ancrosio, franch com ant la cros del drapò basch: ancora na preuva, donca, dla veja fradlansa tra Alp Pirenèj e dël valor ëd la cros (bin pì vej dla religion cristin-a) ëdcò sël drapo piemontèis.
La lòsa donca as presenta scurpìa com an cost dissegn-sì;
IMMAGINE
Tuti jë studios, sensa tròp disferensiesse, a-i leso (virand an caràter latin):
A) riga butà për travers (vertical) da l’àut al bass:
tekos toutio sut
B)
1 - inakuitesasocokeni
2 - tanoialiknoi
3 - kuitos
4 - lekatos
5 - anokopokios
6 - setupokios
7 - esanekoti
8 - anareuisseos
9 - tanotalos
10 - carnitus.
Le gran-e as s’ancamin-o quand ch’a s’arzìgo, jë studios, ëd dine lò che tut lolì vorerìa dì. ËI Flechia, ch’a l’é stàit ël prim e miraco ’l pì serios e prudent, a dis che A) a vorerìa dì «Magistrato Deco» (e antlora a podrìa esse: «sota la magistratura ’d Deco» opura «con ël përmess dël magistrà Deco»), Për la part B), Flechia a vira nen la prima riga, motobin. smarìa e mal-fé da lese. Peui a sarìa: 1) ij fieuj ’d Dannotalo (vis-a-dì), 2) Quinto, 3) Legat (Quinto ’l Légat), 4) Andecombagio, 5) Setubagio, 6) Exandecozzio, 6) Andarevisio, 9) Dannotalo, 10) a l’han fait costrùe (ës monument).
J’interpretassion pì moderne a son peui nen vàire diferente da cola dël Flechia, mach a fan na division dij përsonagi an doi grop përché a sarìo fieuj ’d doi genitor diferent. Përparèj, ël prof. J. Rhys an dà sta version:
A) Tagos ël magistrà (e) V. ...
B) 1 - il fieuj d’Onnaquinta (coj) dël sangh
2 - ëd Dannotalos (vis-a-dì):
3 - Quint
4 - ël légat (legatos)
5 - Andocobogios
6 - Setubogios
7 - e coj (dël sangh) ëd Ecsandecottos (vis-a-dì):
8 - Anarevisseos
9 - Dannotalos
10 - aussero ës «carn» (baron ëd pere).
A smija un romanz e, s’i vorèisso badiné, podrìo gionteje che Onnaquinta, dòp ch’a l’é stàita për chèich agn bin sodisfàita con sò scond òm, Ecsandecòt, a l’ha rusà con chiel-sì e për feje dispet a l’ha butaje a lë scond fieul avù da chiel ël nom dël prim òm, Danotal, coma për arcordeje sempe che col povrèt, mòrt, a l’era pì brav dël second!
O. Scarzello, ch’a l’é col ch’a l’ha mej ’d tuti tirà la conclusion dzora sa scrita, a l’é convint che la veja trascrission del Flechia a sia, a la fin, cola bon-a.
An total, i podoma dì che sa lòsa a fasìa part d’un monument dedicà a ’n përsonagi d’importansa local ch’i soma nen chi ch’a sia. Ij nòm marcà a son ëd coj ch’a l’ha drissà ’l monument. An efet tuti a son d’acòrdi a lese ant le righe 2, 3, 5, 6, 7, 8 e 9 ëd nom ëd përson-a. Ël prof. Rhys a gava ant la prima riga la paròla asoioi ch’a sarìa «ij fieuj», nominativ singolar a-soios (grech yiòs; an irlandèis suth a veul dì «nàssita»), con un prefiss; e la paròla keni për «dissendensa ’d sangh, rassa» (le parole: Cenel an irlandèis e Ceneil an cìmrich del Gàles, a veulo dì «rassa»; Kinetel an còrnich a l’é «generassion»; ant ël vej irlandèis gein a l’é «nàssita»; an breton moderm ganidigezh a veul dì «nàssita». Tanotaliknoi (riga 2) e Esanekoti (riga 7) a sarìo doi genitiv. A la riga 10 carnitus a sarìa na forma verbal gavà da la paròla cairn, carn che, ancora ancheuj, ant le lenghe cèltiche a veul dì «baron ëd pere» (për es. irlandèis e scòsseis carn; breton karn); carnitus as treuva ’dcò ant la scrita ‘d Todi.
La parola toutio, ch'as treuva ’dcò s'na pera dëscuerta a Vaison (Vaucluse), e adess ant ël museo Calvet d’Avignon, a sarìa coma ’n magistrà [an gòtich, thiudans, ch’a l’ha la midema rèis ëd toutio a veul dì «re» (6) ] ; ël Pauli a vira: «’l re Déco».
Sa scrita a sarìa stàita scrita a la prima mira dlë II sécol anans Nosgnor, quand Roma a l’avìa giumai crasà tuta la valada dël Pò ; la mòda latin-a as sent già ant ij nòm (Quinto, Quinta, Legatos). La lenga a l’é ’n dialèt cèltich (com a mostro ij nòm an os — segn cèltich ch’a l’é continuà motobin popolarment al pòst ëd la desinensa clàssica latina-a us — e an oi). Ij caràter ëd la scritura a son, coma i l’oma dit, nòrd-etrusch.
Lolì a dev nen fé maravija, përchè ij Gaj dël Piemont a s’ero vnù an contat con j’Etrusch ch’a l’avìo pì dëslupà la siviltà dla lenga scrita. Coma ij Gaj dla Provensa quand ch’a l’han avù da manca dë scrive a l’han dovrà l’alfabet dij Grech conossù a Marsija, coj dël Piémont a l’han amprumà ij caràter estrusch; ël latin a coaterà peui tut.
Sta lòsa a l’era ant na gròssa boschin-a; bele-lì a son trovasse ’dcò pì che na tranten-a ’d tombe, dont un-a pì àuta e pì larga; ant ël 1922-23 a sont ëstàite fongà dal prof. Barocceïli (7). A l’han trovà dël vasam ua tàula, motobin rich e fin: tond, scuele, cope, ole; ma gnun segn ëd mangé për ij mòrt. Mach dontrè arm: lolì an fà pensé che cola brava gent a fùissa formà da ’d campagnin pasi. Motobin d’afé a son an bronz: doi elm, na pendlòca dròla con un grop fiamengh ëd fissele e na bela partìa ’d brassalèt, anej, colié. Cole tombe a son ancora bele-là e as peulo vëdd-se.
El galèis a l’é vantà via assè prest ant la Cisalpin-a, ch’a l’é stàita romanisà da la conquista e da le colònie latin-e e roman-e mandà an nòstri pais. Polibi, ant ël 150 anans Nosgnor, a scrivìa che ij Gaj a l’avìo mach pì chèich cita banda ai pe dj’Alp (P., II, 35, 4). Për Strabon (Geographia, V, 1, 6), ij Celt dla valada dël Pò a son mach pì n’arcòrd.
Ant la Transalpin-a, la resistensa coltural a l’é durà ’d pì. La coltura galèisa a l’é stàita antëmnà dal latin mach apress la bataja malorosa ’d Bituitos e ’l crov ëd l’imperi alverniat (121 anans N.); nen vàire apress. ant ël 118, ij Roman a l’han fonda Narbo Martius (Narbona). Ciceron a scriv che ant ël 69, la Galia a l’era piena ’d negossiant e ’d sitadin ro¬man e che ij Gaj a podìo pa nen fene sensa. Tutun, mincatant ij Gaj a s arviravo e a massavo ij dominator (vëdde César, VII, 3, 42, 55). Quand che ij Gaj a son intrà ant la Magistratura roman-a, l’assimilassion a l’ha marcià fòrt; ai temp d’August e ’d Tiberi dëspërtut a son butasse dë scrite latin-e: a 1’é troyass-ne pì ’d des mila ant la Galia; cole galèise a rivo rien a sessanta! Ël latin donca a coaterà ’l galèis ch’a cala di për di e a la fin a vantrà via scasi dël tut. A l’é mal-fé dì quand lolì a l’é rivà. A smija che ai temp ëd Pompòni Mela (vëdde III, 2, 19), 1” sécol dop N., a-i fusso ancora dë scòle doa ij Druidi a mostravo dë scondon; ma Tàcit an dis che dal 21 le méj famije galèise a mandavo sò fieuj a la scòla roman-a d’Autun (Tacito, Annales, III, 43).
Tutun, al temp dë Svetòni (69-141, dòp N.) ël galèis a l’era ancora capì, se chiel a në spiega ’l sens djë stranòm (Vitellius, 18). Sant Ireneo, ant ël II sécol, a Lion a amprendìa na lenga «bàrbara», ch’a dovìa esse ’l galèis (Contra haereses, I, pref.). Ulpian (170-228, dòp N.) ant sò Digest (XXXI, 1, 11) a dis che ij fidecomess a podìo esse scrit ’dcò an lenga galèisa. N’àutra testimoniansa importanta a l’é cola (ch’i l’oma già arcordà) ’d San Giròni (331-420) che, essend ëstàit, a Trèves an Galia e a Ancyra an Galassia, a scriv che ij Gàlat a parlo scasi la midema lenga dij Treviran (coment a la litra ai Gàlat, an Migne, Patrologia latina, XXVI, c. 382). Lë stòrich Lamprida dël IV sécol, a conta che na «drui- dëssa» a l’avìa profetà a Lissànder Sever soa fin an parlandje an galèis (Severo, 60, 6). Sulpissi Sever (363-425) ant un ëd sò «Dialoghi» (I, 27, 4) a fà ciamé scusa a ’n Galèis për sò langagi; l’àutr antlora a-j rëspond: «Parla pura an cèltich o, s’it l’has pì car, an galèis» doa, miraco, ël galèis a l’era già ’n dialèt pì mës-c dël celt clàssich (col che, peui, je studios a ciamran «celtican» e ch’a dovrà esse la lenga dla pera da Briona). An fin, a smija che ancora ant ël sécol quint, la nobiltà dl’Alvernia a së sforsèissa ’d gavesse tut acsant ëd la lenga galèisa (v. Brunot, Histoire de la langue française, I, p. 21, nota). A l’era ’dcò staje ’n temp, motobin anans, che ’l galèis a l’era butà sël midem pian dël latin, coma ch’a mostro dj’iscrission e ’l calendari ’d Coligny. I podoma dì, përparèj, che ’l galèis a sia conservasse ant ël pòpol fin-a al sécol V e, miraco, an chèich banda fòra man, fin-a al sécol VI.
Ëd sigura, ël galèis a l’ha, ’dcò chiel, antëmnà ’l latin e ’d paròle galèise a son ëstàite spatarà dai roman ant ël mond latin; sens’àutr, son e paròle a l’han guernasse ’dcò ant le lenghe romanze dësbocà dal latin «grossé» (volgar); RP. Nicollet a l’ha sercà ’d trové ’l galèis ant ij patoà alpin (v. «Phonétique du patois alpin», Gap 1900). Ant nòstra lenga piemontèisa, chèich biso’ cèltich as guerna ancora. Arcordoma bënna, an galèis un mojen për trasporté, miraco fàit a conca, coma na lesa an paja; balma, tal e qual an piemontèis; barasa; comba; soastr, për na specie ’d còrda an piemontèis, an galèis a l’é soca; doira, veja paròla per «eva» (« Eva dòr » a vorerìa dì nen « eva d’or » ma « eva eva », com ant ël pais alman d’Ornavass a-i é vicolo Gasse coma dì «contrà contrà» com ël breton dour, plural dourioù e përparej i l'oma an Fransa Dour, Adour, Du rance, Dordogne; an latin, Duria, an ëspagneul Duero an provensal Douiro; dru, an breton druz; barlet, an piemontèis, a l’é n’erba ciamà an breton beler; verna, tal e qual an piemontèis e an galèis, gwernenn an breton; gambis, gambisa an piemontèis «colar ëd bòsch per le vache, crave e fèje», an breton kamm e an cìmrich cam a veulo di «stòrt», gwar an breton a l’é «piegà a arch, angombà», an galèis cambutta a l'é la cana angombà dij bërgé e cambica la bu dla slòira; galaverna, an piemontèis la brin-a dj’erbo, an breton gwalarn a l’é ’l vent dël nòrd-òvest. D’autre paròle coma bàil, bàita, toma, dèir (roché, rochera), er, or («rivass», «rochera» an bielèis, anté ch’i l’oma ’dcò ’l diminutiv orët, orat e ’l pegiorativ orass, an italian dventà lorazzo) e miraco fin-a alp a son ëd paròle pì veje dij roman e a peul desse ch’a sio lìgur. Ma ’l lìgur a smija ch’a fussa nen vàire leugn dal cèltich (vëdde Tito Livi, già arcordà): ij turinèis (taurini) ch’a sarìo ’d lìgur (Strabon, IV, 6, 6; Plini, III, 123) a son ciamà da Tito Livi «semigalli» (ma ’l test XXI, 38, 5 a l’é pa sigur).
*
Col nen vàire ch’i savoma sla lenga dij Gaj antich a coata vàire sécoj. La pì gran part dij nòm ëd përson-a e ’d leu a fonga soe rèis ant la stòria pì veja dij Galèis. Ij nom comun arportà da jë scritor a van dal sécol II anans Nosgnor fin-a a la conquista dla Galia e peui al sécol IV dòp Nosgnor. Le scrite sle pere a son pì che tut ëd l’imperi roman, dal prim al quart sécol dòp Nosgnor. Belavans, i podoma nen ëstudié la trasformassion ëd la lenga, përché le paròle pì veje a son ëd paròle componùe e derivà; le frasi a son dij temp pì davzin a noi e ’l rest a l’é forma da chèich glossari técnich. A l’é pa possîbil donca studié la stòria dle parole, dla declinassion (ch’a-i é pì nen ant ël cìmrich, ma ch’a resta ant l’irlandèis) e dle coniugassion, ëd le struture e dla sintassi. Tutun a s’é podusse fesse n’idèja dla fonética, combin ch’a sia mal-fé savèj com ch’a son cangiasse ij son mës-ciandse con ël latin.
Le lenghe cèltiche ch’a son ancora parlà ancheuj a peulo giutene, ma soens an lasso autërdoà për stabilì cola ch’a l’era la rèis pì veja.
Con tut lolì, podoma fé ’d paragon tra ’l galèis e j’àutre lenghe indo- europee e dì, për esempe, che sò vocalism a l’é bin guernasse. Ël galèis a l’ha nen confondù, coma ’l germànich e ’l lituan, a e o, ma a confond o e a, e a cangia e an i. Tra ij ditongh, ou a tend a arduisse a o e ei a e.
Ij sufiss nominaj, ch’a son na bela partìa, a son na dimostrassion ëd la fòrsa dë slarghesse e dla vita dël galèis. Le rèis e le desinense dla declinassion indo-europea a smijo bin guernà; ël dativ plural a l'ha guernà la veja desinensa an b (h). Le parole a podìo esse piassà liberament ant la frase. A smija donca che ’l galèis — foravìa dla p indo-europea ch a l’é drocà, e del k indo-europeo dventà p, lò ch’a l’è ’l caràter spécial ëd le lenghe cèltiche — a fussa pa vàire diferent da l’indo-europeo, e motobin pì conservativ dël cèltich ëd j’isole. Na serie rica ’d vocaj, un sistema ëd consonant sempi e cangiant, a fasìo dla lenga dij Gaj antich un parlé musical, tant coma ‘l grech. Ël vocabolari a l’era bondos ëd parole precise e a l’é stàit un bon adoss për na literatura poética, d’inspirassion religiosa, stòrica o da fàula, che noi i conossoma mach për ëd riferiment o për j’arsunt curt, ma ch’i savoma ch’a l’ha tocà tuti j argoment soagnà da jë scritor antich. La lenga galèisa, donca, com a dis G. Dottin (8) a l’era nen da men ëd cole famose ‘d Roma o d’Atene. A l’é për lòn, e për l’amor che noi i l'oma për ij Grand dij Grand, ch i dovoma argreté ’d nen conòss-la mej.
TAVO BURAT
NOTE
(1) v. Ij Brandé - Armanach ëd poesìa piemontèisa 1976, F. Sarrailh de Ihartza, «Ël substrà lìbich e la përsonalità dla lenga piemontèisa», p. 4—13.
(2) v. G. Dottin «La langue gauloise. Grammaire, textes et glossaire», Paris, Librairie C. Klincksiegk, 1920, pp. 29-31; v. ëdcò H. d’Arbois de Jubainville, «Eléments de la grammaire celtique», 1903.
(3) v. Dottin p. 46. Al prinsipi dël 1800, a se chërdussc ’d descheurbi n’alfabet cèltich dovrà për j’iscrission breton-e dij sécoj IX c X (v. Thévenard, «Mémoires relatifs à la marine», an VIII, II, pp. 117-118).
(4) v. Dottin p. 23.
(5) Ij latin a-i veddo «lana» (lan-a): «moenia Gallis / condita, lanigeri suis ostentatia pellem...» (Claudian, Ephitalamius Honorii, pp. 182-184). «Et quae lanigero de sue nomen habent» (Sidòni Apolinari, Epistolae, VII, 17, 2, 20) «vocatum... ab eo quoi ibi sus medio lanea perhibetur inventa» (Isidòri, Origines, XV, I, 57, ed. Lindsay, Oxford, 1911). Ij prim studios modem soens a l’han confondù ij Celt con ij German, coma ’l fransèis Pelloutier (1694-1753) («Histoire des Celtes, et particulièrement des Gaulois et des Germains, depuis les temps jabouleux jusqu'à la prise de Rome par les Gaulois», La Haye, 1740-1750 e Paris 1770-1771) ch’a fasìa ven-e «lanum» da «land» (tèra, pais) sensa ten-e cont ëd la derìvassion galèisa nì dël vocalism diferent. Nopà, d’àutri a dijo che la(n)o a vorerìa dì, an galèis, «pian-a» (lat. planus) e antlora i l’avrìo «(sità) an mes la pian-a»; opura «leu consacrà» (v. Fick, an «Beitrage zur Kunde der tndogermanischen Sprachen», XII, p. 161; I. Loth, an Revue celtique. XXX, 1909, p. 123).
(6) v. Dottin, p. 293.
(7) v. Bollettino Storico per la provincia di Novara, an XXI, scartari III e seguent. Sla pera ‘d Briona la mise à point pì seria a l’é cola d’O. Scarzello, «Il Museo lapidario novarese della Canonica e gli antichi monumenti epigrafici di Novara», Novara, 1931, pp. 201-207 (torna stampà ant ël 1937); un bon quàder dj'interpretassion diferente a-i é ‘dcò ant ël travaj ‘d mons. don Lino Cassant, «Repertorio di antichità romane e preromane nella provincia di Novara» publicà da la Società Storica Novarese an mìmòria e an onor ëd lë studios (Novara, 1962, pp. 47-50).
